روایت در روایت 7
برای توضیح اصطلاح فرانسوی Mise en abyme (میز-آن-ابیم) که در انگلیسی هم عینا وارد شده است، شاید هیچ چیز به اندازه رجوع به دنیای نقاشی راهگشا نباشد. یان وان آیک (Jan Van Eyck) نقاش قرن پانزدهم، هنرمندی بود که در دوران خودش دیدگاه تازه ای را درباره ی هنر مطرح می کرد: رهیافت واقع گرایانه. او توانست به آن دقت و ظریف نگاری معجزه آسایی برسد که هم روزگارانش را به شگفتی وادارد. از جمله مشهورترین پرتره های او نامزدی خانواده ی آرنولفینی (Les Époux Arnolfini) است. یک بازرگان ایتالیایی که به همراه نوعروسش به هلند سفر کرده، از نقاش می خواهد تابلویی از آنها بکشد.
نامزدی خانواده آرنولفینی، یان وان آیک، (منبع تصویر)
ثبت شگفت انگیز واقعیت در بازنمایی جزییات،حتا در این تصویر بسیار کوچک هم قابل لمس است. اما آنچه مورد اشاره این نوشته است، اتفاقی است که در آینه پشت سر عروس و داماد افتاده، و تصویر نقاش و شاهد مراسم نامزدی در آن انعکاس پیدا کرده است: دو روایت از یک اتفاق یا روایت در روایت.
دتایل آینه، (منبع تصویر)
حالا اگر کمی بیش از دویست سال به جلو بیاییم، به نوع دیگری از این روایت در روایت بر می خوریم، در تابلوی ندیمه ها (Las Menias) اثر دیه گو ولاسکز (Diego Vélasquez).
ندیمه ها، دیه گو ولاسکز، (منبع تصویر)
این بار به جای دیدن سوژه نقاشی، از زاویه دید (POV) آنها داریم اتفاقات پشت صحنه را می بینیم: ولاسکز که دارد روی نقاشی کار می کند و آدمهایی که به آتلیه آمده اند. با کمی دقت می توان پادشاه و ملکه را که موضوع اصلی تابلو هستند در آینه ی روی دیوار ببینیم.
دتایل آینه، (منبع تصویر)
در تابلوی اول، دو روایت، از دو زاویه ی نگاه متفاوت بر می خیزند و روایت کوچکتر، موضوعی را برملا می کند که روایت بزرگ قادر به بازنمایی آن نیست. اما تابلوی دوم، جسورانه اقدام به واژگون کردن میزانسن می کند و با بازنمایی حاشیه، متن را در آینه کوچک روی دیوار قاب می گیرد.
سوال اخلاقی: این نوشته فاقد هرگونه نتیجه گیری اخلاقی است اما به جای آن می خواهد سوالی اخلاقی طرح کند: روایت چیست و به چه کار می آید؟
پانوشت:
1- ایده Mise en abyme را مدیون نوشته زیر هستم:
Nicolas Azalbert, Démêler l’écheveau, Cahiers du Cinéma, juin 2011, Paris
2- اطلاعات داده شده در مورد نقاشهای نام برده شده بر گرفته از کتاب زیر است:
ارنست گامبرچ، تاریخ هنر، ترجمه علی رامین، نشر نی، چاپ دوم 1380، تهران