ا سینمای سال ا

دهه‌ی دوهزار و ده

استفان دُلُرم

کایه دو سینما، سرمقاله، دسامبر 2019

ترجمه: مسعود منصوری

چه سال‌های خوش و خوفناکی داشت دهه‌ی دوهزار و ده. خوش، چون سینما در تاریخ حضور داشت، چون فهمید چطور خود را تازه کند، که هنوز هم همین‌جا کنار ماست. خوفناک، چون تاریخ چنان قطاری در دل شب فرو می‌رفت، بی‌آنکه بدانیم صاف شدن آسمان از این سرعت سرسام‌آور آیا خواهد کاست یا نه. از همان آغاز دهه، فیلم‌های بزرگی به پایان جهان پرداختند (ما یک پاپ داریم، ملانکولیا، چهار و چهل‌وچهار دقیقه: آخرین روز زمین) و پایان‌بخش دهه فیلم‌هایی هستند در آستانه‌ی مغاک (کتاب تصویر، انگل، بینوایان). همه‌ی این‌ها یک اضطرار را می‌گذارند پیش روی سینما که بهتر از هر هنر دیگری هنوز قادر است آنچه زیست می‌کنیم را بازتاب دهد.

دهه‌ی دوهزار و ده موعدی بود برای طرح پرسش‌های اساسی. نخستین‌بار بود که سینما دیگر در کانون تصاویر جایی نداشت. ویدئوها در اینترنت و سریال‌ها در پلتفرم‌ها، سینما را از تخت پادشاهی پایین کشیدند و حکمرانی‌اش را بر حوزه‌ی عمومی تخیل، و بر زندگی روزمره و حرف‌های دورهمی، پایان دادند. حتی در خود صنعت سینما هم شکافی افتاد میان آنچه هنوز رنگی از سینما دارد (و خدا می‌داند چه رنگ‌ها) و آنچه از سینما دور و دورتر می‌شود تا خود را در مجموعه‌ی صوتی‌تصویریِ صنعت سرگرمی‌سازی حل کند. مارتین اسکورسیزی، در خطابه‌ای آمرانه که در نیویورک تایمز چاپ شد، از این‌که در هالیوود دیگر سینما را هنر حساب نمی‌کنند ابراز انزجار کرد و به فیلم‌های ماروِل تاخت، و همین سیل ناسزا را روانه‌اش کرد. ما با قرار دادن دو سریال در میان ده فیلم برگزیده‌ی دهه جانب اعتدال را گرفتیم، یک طرف فیلم‌ها و سریال‌هایی که هنوز به زبان سینما سخن می‌گویند (و سرشان می‌شود میزانسن چیست، و مونتاژ چیست، و پلان و رئالیسم و بازی کدام است – نگاه کنید به شماره‌ی چرا سینما؟، مارس 2018) و دسته‌ی دیگری از فیلم‌ها و سریال‌ها که صرفا داستانگویی می‌کنند و به مخاطب/کاربر، «محتوا» و «جهان داستانی» و «اطلاعات» تحویل می‌دهند. وقتی حتی کلمات و اصطلاحات هم تغییر کرده‌اند، باید به وجود دگردیسی اذعان کرد.

سینما اما نوآوری را ادامه داد و این دهه از این باب شورانگیزتر بود از دهه‌ی پیش. پر بود از هدیه‌هایی که هیچ فکرش را نمی‌کردیم. چه کسی حتی خوابش را هم می‌دید که تویین پیکس برگردد، آن‌هم با این هیبت؟ که دومُن با کن‌کن کوچولو بشود خالق کمدی؟ که کاراکس بعدِ سیزده سال غیبت با زیباترین فیلمش بازگردد؟ چه لحظه‌های شگفتی داشتیم: شگفتیِ کیم مین-لی در فیلم‌های هونگ سانگ-سو، رفیقی که چند بار در سال به دیدارمان می‌آمد، بازگشت آلمودوار با زیباترین ملودرام‎‌هایش (خولیتا، درد و افتخار)، شکوهِ تونی اردمانِ مارن اده، تریولوژی سیاه و سفید گرل، تریولوژی لارس فون‌تریه که سه تا از بهترین فیلم‌هایش را ساخت، یا بازگشت شیامالان به‌لطف تهیه‌کننده‌اش جیسون بلام. خیلی از سینماگران کهنه‌کار آتش به‌پا کردند. خیل جوان‌ترهای هنوز دست‌به‌عصا، این انرژی و انگیزه را پیدا خواهند کرد، می‌توانند و می‌بایست پیدا کنند. این قاعده‌شکنان بودند که باز هم مثل همیشه ما را از دهه عبور دادند. سینماگرانی که در گوشه‌ی دنج خودشان هستند، در سویس، در تایلند، در برلین، در تپه‌های شنی فلاندر، در زیرزمین خانه‌ای در لس‌آنجلس، یا در چه می‌دانیم کجا (کاراکس). نه آن سینماگران همیشه در صحنه‌ی سینما که یا در هیأت‌های داوری حضور دارند یا در مراسم پلوخوری، بلکه آن گوشه‌نشینان و شورشیان. کاری نداریم به کار خیال‌پردازی‌های «اتاق نویسندگان» و محصولات مُهر استاندارد خورده‌ای که تسیلم دیکتاتوری آنگلوساکسون هستند. خوشبختانه در این دوران شوربختی شاعران را داریم، در دوره‌ای که هنر در تهدید است چون پر ریسک است و غیرقابل پیش‌بینی و رها و خطرناک.

چیز دیگری که نور امید است در این آخر دهه، پیدایش فیگورهای فراتر از افراد است، چون تاریخ خودش شده است فراتر از افراد . دیگر فکرها کم‌تر و کم‌تر به مقیاس فردی محدود می‌شود و بیشتر و بیشتر سراغ مقیاس‌های جمعی می‌رود. البته نه این‌که داستان‌های شخصی را که بسیار برای‌مان حیاتی هستند باید فراموش کرد (فیلم‌های اول شخص خارق‌العاده‌ی گرل، آلمودوار و مورتی هم حال و هوای دوران‌شان را دارند). منظور این است که نیازمان داستان‌ها و استعاره‌هایی است هم‌خوان با حال و هوایی که تویش هستیم، مایی که خودمان هم از کنج خلوت‌مان پرت شده‌ایم به یک جهان بی‌حساب و کتاب، به دنیایی در حال فروپاشی. این وضعیت سینما در آستانه‌ی سال 2020 چه بسا خیز تازه‌ای را سبب شود که با وام گرفتن یک کلمه از اسکورسیزی برای تعریف این ذائقه‌ی ریسک‌پذیر و بروز استتیک، حسّی و اگزیستانسیل سینما، می‌گوییم «الکتریزه» کردنِ دوباره.

ده فیلم برگزیده‌ی دهه‌ی دوهزار و ده به انتخاب کایه دو سینما:

1. Twin Peaks: The Return, David Lynch (2017)
2. Hoyl Motors, Leos Carax (2012)
3. P’tit QuinQuin, Bruno Dumont (2014)
4. Oncle Boonmee, Apichatpong Weerasethakul (2010)
5. Le Livre d’Image, Jean-Luc Godard (2018)
6. Toni Erdmann, Maren Ade (2016)
7. Mia Madre, Nanni Moretti (2015)
8. Melancholia, Lars von Trier (2011)
9. Under the Skin, Jonathan Glazer (2013)
10. L’Étrange Affaire Angélica, Manoel de Oliveira (2010)

انگاری بهار این‌قدر قدرت دارد که بتواند آزاد از اراده‌ی این برف و یخ، که هنوز سرزمین‌های شمالی را از خود آکنده است، ستونی سوزن‌سوزن از آفتاب ولرم را توی اتاقم بیندازد. عصرگاهِ یکی از واپسین روزهای سال است. نوروز مثل یک خاطره‌ی خانوادگیِ شیرین که آهسته‌آهسته به یاد آورده می‌شود از پله‌ها بالا می‌آید. در آستانه‌ی این هفتمین بهارِ دور از سرزمین مادری، دلم را حسی فراگرفته که توصیف‌بردار نیست. از یک‌سو سعدی مرا با این گفته‌اش همراه می‌سازد که «سعدیا حبّ وطن گرچه حدیثی‌ست صحیح / نتوان مُرد به سختی که من  اینجا زادم». از سوی دیگر، و بی‌آنکه دستخوش احساسات نازک‌دلانه‌ی معمول شوم، معلومم شده که پارگیِ دنیایم زمینه‌ساز پارگیِ وجودم شده است – و این خود روزنه‌ی دنیاهای ناشناخته را بر من بازگشوده است، و نیز دروازه‌های حرمان و جدال‌های بی‌پایان را. پس آیا پناه گرفتن در سالن شبوار سینما جستجوی اندکی تسلی در این سال‌ها بوده است؟ قدر مسلّم چه در سالن درندشت و بلندسقفِ یکی از شعبات سینماهای زنجیره‌ای با آخرین محصول سرگرمی‌ساز روز، چه در اتاقک یک سینمای خودمانی با فیلمی مهجور، کم بوده‌اند لحظاتی که خودم را در مقابل پدیده‌ای محاسبه‌پذیر و تحلیل‌بردار یافته باشم. به‌عکس، اغلب هربار به انگاره‌ای مکاشفه‌آمیز برمی‌خورم که در نهایت به شکل یک جادو تجلّی می‌کند. و این جادو اینقدر هست که دلم را از سعادتِ گویی منع‌شده‌ای لبریز کند.

من این جادو را به‌خاطر می‌آورم. روزگاری دور و دراز با آن زیسته‌ام. جزیره‌ای گرمسیری را می‌شناختم که گفتی از این جادو آبستن بود. با تک‌مناره‌های سفید مساجد و گل‌های کاغذیِ بنفش و صورتی که خود را به دیوارهای شوره‌زده‌ی خانه‌های محقّر می‌آویختند. با بادگیرهایی از رونق افتاده که از روی آب‌های اقیانوس هند خنکای پررطوبت را و از فراز کلبه‌های بوریاییِ زنگبار هواهای سرگردان را به درون خانه‌ها می‌کشیدند. جنگل حرا، درختان گلْ‌ابریشم، درختچه‌های صبر که جای‌جایِ قبرستان‌های خاکی فاتحه می‌خواندند، و اشباحی که در خاموشیِ شبانه زیر نور چراغ‌قوه‌های ما از درختی به درختی و از بامی به بامی می‌جهیدند. در جزیره‌ی بی‌آب و بی‌کتاب من حضور شبح‌وارِ این جادو را که ملازم کودکی‌ام بود حس می‌کردم. چشمان «اَیّه» را به‌خاطر می‌آورم که با دو خط باریک ابروها، که انحنای‌شان به نیم‌دایره نزدیک می‌شد، میان چشمان یک مامازار و چشمان پیرزنی کف‌‎بین در نوسان بود. قصه‌هایش را به‌خاطر می‌‌آورم و طنین اساطیری‌شان را که گفتی به ابنای بشر می‌رسید، به هلهله‌ی موزونِ مردمانِ غرقه در ضرب‌های کوبه‌ای در مراسمی که به گِرد بازیگرانی به هیأت اشباح پا می‌کوبیدند، و آن وِرد جادو را به‌خاطر می‌آورم: «گُل وا گُلُمپَک، مُرواری وا چُمپَک». گویی در سالن سینما در حضور همان واسطه‌ای هستم که جادو میان زندگی انسانی و جهان ناشناخته برقرار می‌کند: این رقصِ زار است برای رهایی جستن.

جادو را اسبابی لازم است، اَکسسوارها و ماسک‌ها و نقاب‌ها و لباس‌هایی. مرگ لوئی چهاردهم: کلاه‌گیس غول‌آسای (ژان-پیر) لئو/لویی (چهاردهم)، برازنده‌ی یک پادشاه است. نه صرفا درازمدت‌ترین شاهنشاهی فرانسه، که خورشیدشاه سینمای موج نو. اینجا جادو برانگیزاننده‌ی مرگ است، این قلمروی توصیف‌ناپذیر، در خزنده‌ترین و خاموش‌ترین حالتش. مَلوت: دامن‌های پُرچین و کلاه‌های پرهیبت زنان و لباس‌های پرطمطراق مردانِ اصیل‌زاده که از خلال قرن عبور کرده است، به تقدیس جادویی برخاسته که بی‌جاذبگی را هر لحظه تجدید می‌کند، و جوانی سینما را نیز. نوکتوراما: لباس‌ها و اسباب مارک‌دارِ فروشگاه لا ساماریتن، و حضور ناگهانیِ آن ماسک طلایی‌رنگ، شورش کور جوانانِ دلزده علیه مظاهر سرمایه‌داری را طینتی مناقضه‌آمیز می‌بخشد و فیلم را از مضحکه‌ای ناخواسته سیاسی به ساحتی ناشناخته‌تر بر می‌کشد. این اسباب و ادواتِ جادو چه‌بسا در بی‌مقدارترین حالت خود جلوه کنند بی‌آنکه از کارآیی‌شان دست کشند. در سالی سبیل‌های جوگندمیِ تام هنکسِ خلبان (در موازنه با سبیل‌های خرماییِ آرون اکهارتِ کمک‌خلبان) به‌نحوی بیان‌ناپذیر، با سیمای یک قهرمانِ علی‌رغم میل خود هماهنگ است، و نجابت نومیدانه و غمگنانه‌ای که تام هنکس در پل جاسوسان آفریده بود را جلایی دو چندان می‌بخشد. در تونی اردمان یک دست دندان مصنوعیِ مضحک معترضِ همه‌ی آن جریان تصنعیِ لباس پوشیدن‌ها و لباس در آوردن‌ها می‌شود. فیلم او هربار با یورش نامنتظرِ مرد نقاب‌پوش مسیر عوض می‌کند، چنان‌که اسبی سرکش به ضربه‌ی مهمیز.

سال رو به پایان دارد. خورشید پس می‌نشیند و جا به پنجره‌های روشن می‌دهد، و بارش یکریز برف جا به سکوت و تاریکی و آرامشی که اتاق را انباشته می‌کند.

بهترین‌ها

Elle, Paul Verhoeven

Toni Erdmann, Maren Ade

Cemetery of Splendour, Apichatpong Weerasethakul

Aquarius, Kleber Mendonça Filho

Sully, Clint Eastwood

Certain Women, Kelly Reichardt

Rester Vertical, Alain Guiroudie

Nocturama, Bernard Bonello

The Death of Louis XIV, Albert Serra

Ma Loute, Bruno Dumont

نشان ویژه

Julieta, Pedro Almodóvar

Sieranevada, Cristi Puiu

It’s Only the End of the World, Xavier Dolan

The Ornithologist, João Pedro Rodrigues

سورپرایزها:

The Neon Demon, Nicolas Winding Refn

Arrival, Denis Villeneuve

Miss Peregrine’s Home for Peculiar Children, Tim Burton

Hacksaw Ridge, Mel Gibson

بیش از اندازه جدی گرفته شده‌ها:

Kaili Blues, Gan Bi

Manchester by the sea, Kenneth Lonergan

سرخوردگی‌ها:

Silence, Martin Scorsese

La La Land, Damien Chazelle

The BFG, Steven Spielberg

The Unknown Girl, Jean-Pierre and Luc Dardenne

American Honey, Andrea Arnold