پیشنهادهایی برای خواندن

شاهِ میلانی شاهی‌ست پرتاب‌شده در تراژدی و سربرآورده از تراژدی. به ریچارد دومِ شکسپیر و در لحظه‌هایی به هملتِ افسرده می‌ماند. جمع اضداد است با تنش‌هایی حل‌ناشدنی. هم خوش‌قریحه‌ای‌ست بلندپرواز (عاشق خلبانی و سرعت)، هم جاه‌طلبی‌ست تمامیت‌خواه و هم مرغدلی‌ست آماده‌ی فرار از کارزار. آنچه شاهِ میلانی را سخت خواندنی (و نه خواستنی) می‌کند، باور نویسنده به نوعی از تاریخ‌نگاری‌ست که از بیهقی (نویسنده‌ی محبوبش) نسب می‌برد: هر روایتِ تاریخی در وهله‌ی اول یک «روایت» است. از این‌روست که نام کتاب «نگاهی»ست به شاه. روایت با آخرین روزهای شاهِ بی‌شوکت می‌آغازد. بالکن قصر الجنان کبیر و باد سردی که می‌وزد. با شخصیتی روبروییم که آرام‌آرام و به‌لطف وسواسِ مثال‌زدنیِ راوی در ارائه‌ی جزییات، بر صفحات کتاب جان می‌گیرد. « آن روزها هنوز سیگار می‌کشید. معمولا نیمی از یک سیگار را با چوب سیگار استعمال می‌کرد. بعد از آن‌که پکی به سیگارش زد و لبی از گیلاس ویسکی‌اش تر کرد – آن روزها ویسکیِ بلک لیبل نوع محبوبش بود – به طرف مهمانان رفت …» هرحادثه اشارتی‌ست به سرنوشت محتومِ این قهرمان تراژیک. آن‌طور که از بیهقی نقل می‌شود: قضا در کمین بود و کار خویش می‌کرد. « اما گاه اتفاقاتِ به‌ظاهر ساده‌ی روزمره بار و ابعاد نمادین شگفت‌انگیزی به‌خود می‌گیرند. آن پرواز به‌ظاهر ساده‌ی شاه و همسر آینده‌اش [فرح] از جمله این مواقع بود. وقتی شاه قصد فرود آوردن هواپیما را پیدا کرد متوجه شد که  چرخ‌های آن باز نمی‌شوند. نشاندن هواپیما بدون چرخ کاری پرمخاطره بود. مدتی شاه و ملکه‌ی آینده در هواپیمای خصوصی به پرواز بی‌مقصد ادامه دادند تا بنزین هواپیما را به حداقل برسانند. سرانجام هم شاه توانست هواپیما را بدون حادثه به زمین بنشاند. انگار فرجام پرحادثه‌ی زندگی مشترکشان در همان پرواز نخستین رقم خورده بود». میلانی اگرچه از تاریخ‌نویسیِ مدرسه‌ایِ خشک‌وخالی روی می‌گرداند، اما به‌لطف دقت و باریک‌بینیِ مدرسه‌ای‌اش، درست به همان سیاق «معمای هویدا»، از قصه‌گویی به قصه‌بافی فرونمی‌غلتد.‌

«نگاهی به شاه» با همه‌ی انتقاداتی که به آن شده (در ترجمه‌ی فارسی تدقیق‌هایی نسبت به نسخه‌ی اولیه‌ی انگلیسی‌اش صورت گرفته)، کتابی‌ست که باید خواند. بازخوانی تاریخ صدسال اخیرمان، که این کتاب بهانه‌ی خوبی‌ست برای آن، ضرورت هرروزه است. البته شاهِ میلانی به بحث‌هایی پایان‌ناپذیر درباب بزنگاه‌های تاریخی هم اشاره می‌کند. در یکی از جلسات رونماییِ نسخه‌ی فارسی، وقت قابل ملاحظه‌ای صرف اتفاق 28 مرداد شد. تا چه حد کودتای استعماری (آن‌طور که طرفداران مصدق می‌گویند)؟ تا چه حد قیام ملی (آن‌گونه که شاه‌دوست‌ها می‌نامند)؟ پرسش‌هایی این‌چنین، از موهبت‌های هر متن زیرکی‌ست.

فایل پی‌.دی.افِ نسخه‌ی فارسی کتاب، از طریق وب‌سایت عباس میلانی (+) به رایگان در اختیار خوانندگانِ داخل ایران قرار دارد.

کتابِ کوچکِ تازه‌ی آدرین مارتین، منتقد فرانکوفیلِ استرالیایی، از چند منظر قابل تامل است. آخرین روز، هر روز – اگر آن­را این­طور ترجمه­ی لغت‌به­لغت کنیم باید حواس‌مان به دامنه‌ی معانیِ آخرین روز در فرهنگ مسیحیت باشد – گزارشی‌ست صمیمانه و خواندنی از کندوکاوهای نویسنده در باب معنای فیگور در آثار نیکول برُنه؛ منتقد آوانگاردِ فرانسوی که کارهایش با ترجمه‌های مارتین به انگلیسی‌زبان‌ها معرفی شده است.

در بابِ تحقیر. دو مساله­ی سینماتوگرافیک معطوف به ابداع فیگوراتیو و راهکارهای فیلمیک عنوان رساله­ی دکترای برُنِز در 1989 است که در آن تحلیل ابعاد فیگوراتیو سینما، به عنوان بدیلی در نقد فیلم ارائه می‌شود. او در کتابِ از فیگور به­طور عام و از بدن به­طور خاص (1998) به شرح­وبسطِ نقد فیگورال می­پردازد، روشی که بیش از هرچیز نقدی­ست درون­متن [immanente] که اسبابِ آنالیز فیلم­ها را در خودِ آن­ها جستجو می­کند. جالب آن­که درست در همان سال، وَنسان اَمیِل، یک منتقد فرانسوی دیگر و از همکاران پوزیتیف، کتاب بدن در سینما را می­نویسد. کتابی که اگرچه شاید فیگور را درست به همان مفهوم مورد نظرِ برُنِز به‌کار نمی‌گیرد اما در ارائه‌ی چشم­اندازهای تازه در نقد فیلم از منظر بدن و رویکردهای مختلف به آن در سینما، در همان قلمرو می­ایستد و فصلی را هم به جان کاساوتیس – کارگردان محبوب برُنه و دیگر فرانسوی­ها – اختصاص می­دهد. معرفی نقد فیگورال، صحبت­ها و بحث­هایی بسیار بیشتر از توان و ظرفیت این­جا می­طلبد و چه بهتر که خواننده خود در وهله­ی اول به همین کتاب آدرین مارتین که خوشبختانه فایل پی.دی.اف آن هم در دسترس است (+) رجوع کند. اما آن یک نکته­ای که در عنوان یادداشت آورده­ام اشاره­اش به چیز دیگری­ست: چه نیازی به این­همه پیچیدگی؟

آدرین مارتین می­گوید ترجمه­ی کتابی از برُنِز سه سال زمان برده و تازه بعد از اتمام کار به صرافت افتاده است که در بابِ واژه­ی کلیدیِ کتاب یعنی فیگور پژوهش کند و برای ریشه­یابیِ آن به سراغ اُئرباخ، کراکوئر و آگامبن برود. همه­ی ما کم­وبیش با تحلیل­های فلسفی (یا به قول مخالفانش: شبه­فلسفیِ) فیلم­ها روبرو بوده­ایم و چه­بسا آن­را در مواردی، بسیار دور از جهان فیلم یافته­ایم. بسیار شنیده­ایم که گفتمانِ نقد فیلم مجزاست از گفتمان فلسفه، و از دخالت علاقمندانِ آن حوزه نالیده­ایم. اما واقعیت این است که خشنود ماندن به یک دیدگاه، به‌طور مثال تحلیل فرم روایی – مارتین در این کتاب طعنه­ای هم به بوردول می­زند – و جلوتر نرفتن از آن به بهانه­ی نقدِ درون­متن، دست­مان را به­خصوص در مواجهه با فیلم­ها و فیلمسازهای یونیک – به تعبیر برُنِز – خالی می­گذارد. حتا درباره­ی فیلمسازهای تاحدی کمتر مساله­دار از نظر تحلیل­های مألوفِ فرمی هم از چشم­اندازهای تازه محروم می­مانیم. این‌جا می‌شود از منظری دیگر یادی هم از برِسون کرد؛ این درست که فهمِ  برِسونِ پل شریدر با تحلیل­های ترانساندانتال چندان پیچیده نیست اما چرا نباید به صداهای تازه­تر و البته کمی پیچیده­تر – که این دومی مشکلِ خواننده است نه نویسنده – گوش سپرد؟ اگر درکِ تحلیل رانسیِر از سکانس آغازینِ ناگهان بالتازار، اَمیِل از کشیش دهکده و حتا سرژ دَنه از صحنه­ی کلیسا در شاید شیطان، به سادگیِ تحلیل­های آشنا نیست – دست­کم برای من این­طور بوده است – مشکل از جای دیگری­ست. آدرین مارتین در این کتاب توضیح می­دهد که چطور با نگاه کردن از فیلتر اُئرباخ، فرشته­ی آبیِ اشترنبرگ (1930) به­ناگاه برایش تجلیِ دیگری پیدا کرده است. حالا اگر او برای ردگیریِ فیگور در سیر اندیشه­ی اروپا، تا مکتب وایمار عقب رفته، برای خواننده­ای نوعی مثل من، عقب رفتن تا سرچشمه­ی متافیزیک غرب و به­دقت خواندن دیدگاه افلاطونیِ بازنمایی، اجتناب ناپذیر – هرچند حوصله­بر و دشوار – می‌نماید. مگر بهره­مند ماندن بدون زحمت ممکن است؟

خلاصه این­که نقد فیلم بدون چالش و دست­وپنجه نرم کردن با مبانیِ اندیشه­ورزی، دست­کم در بسیاری موارد نه متنی خلاقانه برای «دیگرگونه» دیدن فیلم، که در نهایت، دعوتی ساده به دیدن فیلم خواهد بود؛ درست مثل یک ریویوی بلند: نه­چندان زایا و نه­خیلی بی­اثر.

… پدر که تازه متوجه آسمان شده بود سر بلند کرد و قرص خونینی از خورشید را دید، غبار سیاه رنگی احاطه اش کرده بود، و صدای گنگ هیاهویی از جایی دور به گوش می رسید. انگار کسی مویه می کند، یا مردی صیحه می کشد. لرزه بر اندام پدر افتاد و برای اولین بار از تنهایی خود ترسید. خانه در تاریکی محض فرو رفته بود و دنیا اعتبار خود را از کف داده بود. پدر تنها توانست در آن تاریکی پاپاخش را به یک جا بیاویزد. و آنگاه از پله ها پایین دوید.

 مادر زیر لب ورد می خواند و با صدای محزونی گریه می کرد. اورهان لب حوض نشسته بود. آسمان غرق در ستاره شد. آن قدر ستاره در آسمان بود که در هیچ شبی آن همه ستاره دیده نشده بود. پدر کنار مادر ایستاد، گفت:” این بلاست که نازل شده. می دانید معنی این چیست؟ ” کف دو دستش را نشان داد د با حالتی تب زده گفت:” ما خون کرده ایم؟”

مادر گریه کرد و پدر گفت:” این اعمال ماست، اعمال ما و بچه های ما. خدایا تو نخواه.” …

سمفونی مردگان، عباس معروفی، انتشارات ققنوس، چاپ چهاردهم، تهران 1388

برنده جایزه سال 2001، بنیاد انتشارات ادبی فلسفی سورکامپ